ek fiiller de kısaca kurallar 7 .sınıf
aptığı iki ayrı görevi göre tanımı yapılabilir.
1. Ad soylu sözcüklere eklenerek onların yüklem görevi üstlenmelerini sağlayan ek biçiminde fiildir (i-mek eylemidir). Belirli geçmiş, belirsiz geçmiş ve geniş zaman ile "koşul" çekimleri vardır: idi, imiş, ise, dir. Tekil ve çoğul kişi eklerini aynen fiillerdeki gibi alır. Çatı özelliği taşımaz. Yani geçişlilik, etkenlik, ettirgenlik gibi özellikler ekeylem için söz konusu değildir
* Meğer beni korkutan, sevimli bir kedi yavrusuymuş.
* Annem o zaman bu kasabada öğretmendi.
* O sözleri söyleyen ben değilim.
* Sen bugün nöbetçi değilmişsin.
2. Basit kipli eylemleri birleşik zamanlı yapan ek biçimindeki fiildir. Dört çekimi vardır: geliyordu - geliyor idi, geliyormuş, geliyor imiş, geliyorsa, geliyor ise, geliyordur. (Bu birleşik çekimler daha sonraki sayfalarda ayrıntılı anlatılacaktır.)
Not: Ek eYlemlerin farklı görevde kullanılması sorulduğunda şu durumlara bakılır:
1. Ad soylu sözcükleri yüklem yapması
* Bu şiirdi beni hülyalara daldıran. (isme geldi onu yüklem yaptı)
2. Eylemleri birleşik zamanlı hale getirmesi:
* Yürüyordum, ağlıyordu ırmaklar. (Fiillere gelerek onları bileşik zamanlı yaptı)
Not: -dır ek eylemi, eklendiği yüklemlere "kesinlik" ya da olasılık" anlamı katar:
* Benim gerçek dostum kitaptır. (isme geldi ve kesinlik anlamı kattı)
* Bu saatte köye varmıştır. (İsme geldi ve olasılık anlamı kattı)
Not: "değil" sözcüğü olumsuzluk edatı olarak kabul edilir. Kendinden önceki sözcükle öbekleşmeden cümlede görev yapamaz. Dolayısıyla, cümlede tek başına yüklem olması mümkün değildir. Ancak konuşma içindeki yanıtlarda tek başına görev yapabilir.
-Bu kitap sizce özgün mü?
-Değil.
Ek fiilin di'li Geçmiş Zamanı: "idi" (-di, -di, -dü, -du, -ti, -ti, -tü, tu) biçiminde kullanılır.
* Kapını çalan ben-di-m. (ben idi-m)
* Saksıdaki bir tür kabak-tı.(... kabak idi)
* Öğrenci-(y)di-m, öğrenci-(y)di-n, öğrenci-(y)di,
* Öğrenci-(y)di-k, öğrenci-(y)di-niz, öğrenci-(y)diler
* Öğrenci değildim. Öğrenci miydim? Öğrenci değil miydim? (Olumsuz, olumlu ve olumsuz soru)
* Gelmiştim (gelmiş idi-m), gelmiştin (gelmiş idi-n) ...
Ek fiilin miş'li Geçmiş Zamanı: "-miş" (imiş) biçiminde kullanılır.
* İyi bir çocukmuş, (imiş) (Tamamı yüklem)
* Yandaki fabrikanın bekçileri(y)miş. (Tamamı yüklem)
* Kapımı çalan oymuş (o imiş)
* Meğer ben ne odun-muş-um.
* Kibar-mış-sın, iyi-(y)miş ölü-(y)müş-üz, diri-(y)miş-siniz, iyi-(y)miş-ler, (iyiler-miş)
* İyi bir çocuk değilmiş. İyi bir çocuk muymuş?
* İyi bir çocuk değil miymiş?
* Çalışıyormuşum (çalışıyor imiş-im), çalışıyormuşsun (çalışıyor imiş-sin)... (Olumsuz, olumlu ve olumsuz soru)
Koşul (Şart) Kullanımı: -se (-sa, ise) biçiminde kullanılır. Tam bir yargı bildiremez. Arkadan tamamlayıcı asıl yargı gelir:
* Hava orada da iyiyse, güzel eğleniriz.
* Söylendiği kadar akıllıysa işimize yarar.
* Akıllı-(y)sa-m, akıllı-(y)sa-n, akıllı-(y)sa
* Akıllı-(y)sa-k, akıllı-(y)sa-nız, akıLlı(y)sa-lar, (akıllılarsa)
* Akıllı değilse... Akıllıysa mı dediniz? Akıllı değilse mi? (olumsuz, olumlu, soru ve olumsuz soru)
* Anlıyorsam (anlıyor ise-m), anlıyorsan (anlıyor ise -n) ...
Ekfiilin Geniş Zamanı: "-im, -sin, -dir; -iz, -siniz, -dirler" biçiminde kullanılır.
* Ben bir şairim.
* Sen onurlusun.
* Ahmet Dayı köylüdür.
* Biz şairiz.
* Sizler onurlusunuz.
* Onlar köylüdürler.
Not: -im, -sin, -iz, -siniz eklerini diğer çekim ekleriyle karıştırmamalıyız:
* Defter-im kayboldu. (iyelik eki)
* Çalışıyor-um. (kişi eki)
* Ben çalışkan-ım(ek eylem)
Not: Ekeylemin geniş zaman 3. tekil biçimi (-dir) çoğu kez kullanımdan düşer:
* Bu çocuk çok efendi. (efendidir)
* Burası benim memleketini. (... memleketimdir.)
Anlama kesinlik katmak gerektiğinde "-dir" eki özellikle kullanılır, düşürülmez.
* Bu çocuk çok efendidir.
* O benimdir: o. benim milletimindir ancak.
Aynı ek basit çekimli fiillere kesinlik ya da olasılık anlamı katar:
* Toplantımız bitmiştir, gidebilirsiniz. (kesinlik)
* Şu sıralarda Bodrum civarına gelmişlerdir. (tahmin)
"-mek" mastar ekinin ardından "ile" durum ekiyle birlikle "-dir" eki kullanıldığında, fiilimsi şimdiki zaman anlamı kazanır:
* Annesi bu duruma için için sevinmektedir. (...seviniyor)
* Düğün alayı köye yaklaşmaktadır. (...yaklaşıyor.)
Ek-fiil isimlerin yüklem olmasını sağlayan ektir. Ek-fiilinyazımıyla ilgili belli başlı kurallar aşağıda belirtilmiştir:
a. Ek-fiil (imek fiili) eklendiği kelimeye bitişik de yazılabilir ondan ayrı da… Ama genellikle bitiştirilir. Ayrı yazıldığı zaman ünlü uyumlarına uyup uymadığına bakılmaz. Bitişik yazılan ek-fiil “büyük ve küçük ünlü uyumu” kurallarına uyar.
1. Sessiz harfle biten kelimeye bitiştiriliyorsa, başındaki “i” düşer:
Örnek: rahatsız idim>rahatsızdım,
çocuk ise>çocuksa,
Serkan imiş>Serkan’mış,
koşar iken>koşarken
Suçlanan ben imişim>benmişim
Biz imişiz>bizmişiz
Meğer sen ne çalışkan imişsin>çalışkanmışsın
Çalışkan imişsiniz>çalışkanmışsınız
Adam yirmi yıldır evine hasret imiş>hasretmiş
2. Sesli harfle biten kelimeye bitiştiriliyorsa, başındaki “i” düşer ve yerine “y” kaynaştırma harfi gelir:
Örnek: Bir güzelin hayranı i-di-m>hayranıydım, hayranı idik>hayranıydık
Zeki idi>zekiydi
Ali imiş>Ali’ymiş,
Hasta ise>hastaysa,
Nöbetçi iken>nöbetçiyken,
Merhametli imişler>merhametliymişler
Merhametliler imiş>merhametlilermiş
b. Fiillere getirildiğinde onların birleşik zamanlı çekimlerini yapmayı sağlayan ek-fiil bitişik de ayrı da yazılabilir:
Örnek: çalışmış i-di-k>çalışmıştık
okuyor i-se>okuyorsa
okuyor i-miş-ler/okuyorlar imiş>okuyorlarmış
