Dil ve Ses : Dil, seslerden oluşan bir işaretler dizgesi olup duygu, düşünce ve istekleri aktarmaya yarayan araçtır
Türkçe’nin Sesleri : Kulağın duyabildiği titreşimler ses olarak adlandırılırken seslerin yazıdaki hallerine harf denir Türkçe’nin yazı dilinde 29 harf vardır Bu harfler, ses özellikleri yönünden ünlü ve ünsüz harfler olmak üzere iki grupta incelenir
Ünlüler (sesliler) :Ses yolunda herhangi bir engele uğramadan çıkan seslerdir Ünlüler tek başlarına söylenebilen, tek başlarına hece ya da sözcük olabilen seslerdir
Türkçe’de bütün ünlüler aynı değerdedir Uzun ya da kısa ünlü olmaz Bu nedenle içinde uzun ünlü bulunan sözcükler Türkçe olamaz
Ünlüler, kalın-ince, düz yuvarlak, geniş-dar olma özelliklerine göre aşağıdaki şemada olduğu biçimde gruplandırılır
Dilin Durumuna Göre
Kalın:
a, ı, o, u
İnce:
e, i, ö, ü
Dudakların Durumuna Göre
Düz:
a, e, ı, i
Yuvarlak:
o, ö, u, ü
Alt Çenenin
Durumuna Göre
Geniş:
a, e, o, ö
Dar:
ı, i, u, ü
Büyük Ünlü Uyumu :Ünlü harflerin, kalınlık-incelik yönünden uyumudur
İlk hece
Diğer heceler
a,ı,o,u
a,ı,o,u
e,i,ö,ü
e,i,ö,ü
Örnek : Uyan
kalın ağaç
ince çiçek
Uymayan
domates vücut
sürahi insan
Büyük Ünlü Uyumuyla İlgili Kurallar :
üBüyük ünlü uyumuna uymayan çok az Türkçe sözcük vardır
Örnek : ana (anne), alma (elma), kangı (hangi), karındaş (kardeş)
üBüyük ünlü uymuna aykırı sözcükler genellikle yabancı kökenlidir
Örnek : Silah, gazete, mevcut, insan
üSözcüklere eklenen ekler de genellikle bu kurala uyar Ancak Türkçe’deki altı ek büyük ünlü uyumuna uymaz
Örnek : akıl-lı, çimen-ler, çocuk-da, eviniz-de, yürü-yor, bakar-ken, akşam-ki, sabah-leyin, yeşil-imtrak, turunç-gil
üBileşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz Örnek : Atakule, Kadıköy
Küçük Ünlü Uyumu : Bir sözcükteki ünlülerin düzlük-yuvarlaklık yönünden uyumudurTürkçe bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlülerden (a,e,ı,i) biri bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlülerde düz olur
İlk hece
Diğer heceler
a,e,ı,i
a,e,ı,i
Örnek : bilge, ıslak, azgın, incirler
Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlülerden (o,ö,u,ü) biri bulunursa ikinci ve diğer hecelerde ya düz-geniş (a,e) ya da dar-yuvarlak (u,ü) ünlüler yer alır
İlk hece
Diğer heceler
o,ö,u,ü
a,e,u,ü
Örnek : oduncu, gülümsemek, kömürlük, öğrenci
Küçük Ünlü Uyumuyla İlgili Kurallar :
üDilimizde “o,ö” yuvarlak ünlüleri yalnızca ilk hecede kullanılabilir
Örnek : Uymayanlar : doktor, motor, otobüs
Uyanlar : üzüm, kömür, soba
üYuvarlak ünlülerden biriyle başlayarak bir hecede “a,e” düz ünlülerine geçen bir sözcük, düz ünlüden sonra düz ünlü gelir kuralına göre “ı,i” düz ünlülerine de geçebilir
Örnek : böy-le-si-ni, oy-ma-cı-lık
üTürkçe sözcüklerin öncelikle büyük ünlü uyumuna uyması gerekir Büyük ünlü uyumuna uymadığı halde küçük ünlü uyumuna uyan sözcükler Türkçe sözcük olmaz
Örnek : misafir, tasvir, kalem
üBüyük ünlü uyumuna uymayan “-ki” eki, yuvarlaşarak küçük ünlü uyumuna uyar
Örnek : dünkü, bugünkü
UYARI : İki heceli olup orta hecelerinde “b,m,v” ünsüzleri bulunan kimi Türkçe sözcükler, bu ünsüzlerin yuvarlaklaştırıcı etkisiyle küçük ünlü uyumuna aykırı düşer Örnek:
Yağmur, çamur, kabuk, tavuk, kavun
Ulama : Ünsüz harfle biten sözcüğün son ünsüz harfinin kendisinden sonra gelen ve ünlü harfle başlayan sözcüğün ilk hecesiyle birleştirilerek okunmasıdır
Örnek :
Dönülmez akşamın ufkundayız vakit çok geç
Bu son fasıldır ey ömrüm nasıl geçersen geç
