ardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller: "Etmek, eylemek, olmak ve kılmak" yardımcı fiilleri ad soylu bir sözcükle bir eylemi birlikte ifade edecek şekilde öbekleşir, birleşik fiil oluşturur.
* Sizin görüşlerinizi kabul etmiyorlar.
* Teşekkür ederim, diyerek yanımızdan ayrıldı.
* Tanıştığımıza memnun oldum, yine görüşelim.
* Bizleri mutlu kıldınız.
Not: Yardımcı eylemlerin kendilerinden önceki adlarla yazılmaları için ad soylu sözcükte ya ses düşmesi ya da ses türemesi olmalıdır:
* Çıktım, seyreyledim Frengistan'ı illeri var bizim ile benzemez. (seyir eyledim)
* Zannedersem, geçen yıl fark etmiştim yalnız kaldığımı. (zan edersem)
* Kadıncağızın hayatı zehrolmuştu oğlunun yüzünden. (zehir olmuştu)
Not: "etmek" ve "olmak" sözcükleri tek başlarına bir anlam kazanmışlarsa yardımcı eylem değil eylemdir; bunlardan önceki sözcük farklı bir öğedir veya bir öğenin parçasıdır.
* Bu yıl meyveler erken oldu. ("oldu", tek basma eylemdir; "olgunlaşmak" anlamındadır.)
* Sizce bizim bu ev kaç para eder? ("eder"; "tutar", "satılır" gibi anlamlar taşımaktadır.)
* Birkaç dakika sonra orada olurum, ("olurum"; "bulunurum", "ulaşabilirim" gibi anlamlar taşımaktadır.)
* Evlendikten yedi yıl sonra çocukları oldu. ("oldu"; "dünyaya gelmek", "doğmak" gibi anlamlar taşımaktadır.)
Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "etmek" sözcüğü yardımcı eylem olarak kullanılmamıştır? (ÖSS - 1982)
A) Bu konuda ona ancak sen yardım edebilirsin.
B) Evde yoktuk, misafirlerimizi yolcu etmeye gitmiştik.
C) Bu ödülü çoktan hak ettiğini o da biliyordu.
D) Bu tablo sence on bin lira eder mi?
E) Bunu birçok kez kendisinden rica ettim.
Cevap: D
Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerden hangisinde "olmak" sözcüğü tek başına yüklem görevi üstlenmiştir?
A) Olanları duyunca yüzü bembeyaz olmuştu.
B) Yolcu gemisi sonunda gözden kayboldu.
C) Oğlunuz bu yıl doktor olacak.
D) Kız kardeşiniz geçen yıl mı öğretmen oldu?
E) Sonunda hep senin dediklerin oluyor.
Cevap: E
Uygulama:
Aşağıdaki dizelerde geçen eylemleri ve yardımcı eylemle kurulan birleşik eylemleri bulunuz.
Kimi benim gibi erir derdinden
Kimi senin gibi mutlu olur.
Bahsetti derinden ona hâlim
Aşkın bu onulmaz yarasından
Kurallı Birleşik Fiiller: Belli bazı fiillerin başka fiillerle, bir ara yardımcı ünlünün de yardımıyla birleşmesi yoluyla oluşurlar, (fiil + ara ses + fiil) En önemli özellikleri bitişik yazılmalarıdır. Belli bazı anlamları ifade ederler.
1. Sürerlik (Süreklilik) Birleşik Fiilleri: "-edurmak, -ekalmak, -egelmek" eylemleri getirilerek yapılır. Eylemin gerçekleşmesindeki sürekliliği ifade ederler.
* Siz şu yazıyı iceleyedurun biraz sonra ben de size katılırım.
* O giderken arabanın ardından bakakaldık. (Olumsuz kullanımları yoktur.) Bakakaldık.
2. Tezlik Fiili: "-ivermek" fiiliyle yapılır. Eylemin çabucak, kısa zamanda; bazen de umulmadık zamanda aniden gerçekleşiverdiğini ifade eder.
* Bardak elimden düşüverdi.
* Adamcağız bayılıvermesin mi?
Not: Olumsuz kullanımlarında önem vermeme, oralı olmama gibi anlamlar ortaya çıkar:
* Bugün de dışarıya çıkmayayıver.
* Onlar sizden hoşlanmıyorsa, siz de onlara gitmeyiverin canım!
3. Yeterlik (Yeterlilik) Fiili: "-ebilmek" fiiliyle yapılır. Fiile "gücü yetme, başarma" anlamı katar. İzin isteme, izin verme, olasılık gibi anlamlar da katabilir.
* Arabayı tek başıma itebilirim. (Gücü yetme)
* Gidebilir miyiz? (İzin isteme) Gidebilirsiniz, (izin verme)
* Bugün yağmur yağabilir. (Olasılık) Bu birleşik eylemin olumsuzluğu değişik biçimlerde yapılabilir:
gelebilirim: gelemem, gelmeyebilirim, gelemeyebilirim.
görebilirsin: göremezsin, görmeyebilirsin, göremeyebilirsin.
Bu kullanımlarda bazen isteğe bağlı, bazen istek dışı olasılık anlamı görülebilir:
* Yarın, bir işim çıkarsa gelemeyebilirim. (İstek dışı olasılık)
* Bu konuya değinmeyebilirim. (İsteğe bağlı olasılık)
4. Yaklaşma Fiili: "-eyazmak" fiiliyle yapılır. Eylemin gerçekleşmediğini; ancak gerçekleşmeye yaklaştığını ifade eder:
* Adam korkudan bayılayazdı.
* Bardağı düşüreyazdım.
Not: "-esi", "-eceği", "-miş", "-r, -mez" eklerini alan eylemlerle "gel-mek", "ol-mak", "bulun-mak", "tut-mak" eylemleri öbekleşerek (Bunlar ayrı yazılan birleşik eylemlerdir.) "başlama", "bitirme", "isleklenme". "beklenmezlik" anlamı kazandırabilir:
* Oy, göresim geldi sevdiğim seni. (isteklenme)
* Hayret, çocuğun ders çalışacağı tuttu. (beklenmezlik)
* Buraya kadar gelmiş bulunduk, içeriye girelim bari. (bitirme)
* Gider olduk bu yerlerden, kalanlara selam olsun. (başlama)
* Dizlerim tutmaz oldu, biraz dinlenelim. (başlama)
