Haber kipleri , istek kipleri, dilek kipleri nasıl sınıflandırılır ekleri nelerdir ? (Lütfen doğru cevap verin bu ödev yarına ve hemen yapmam lazım.)



Cevap :

haber kipi gelecek zaman şimdiki zaman bide geçmiş zaman 

istek gelecek olarak dilek gitsek gelsek gibi 

lar birdilin işleyişinde temel unsurlar arasındadır. Çekim, bir sözcük üzerinde dil bilgisel özellikleri gösteren bir terimdir. Çekim daha çok bir sözcüğün farklı biçimlerini ifade eder ve çoğu zaman dil bilgiselbir amaçla cümleye katılır ve çekim hem biçim bilgisinde hem de söz diziminde önemli rol oynar. Dil bilgisi özellikleri söz dizimini de yakından ilgilendirir. Türetim ise bir ekle yeni kelime yapımı demektir. Uzmanlar arasındaTürkçedeki çoğu çekim ve yapım ekleri konusunda bir uyum göze çarparken, bazı ekler konusunda bir birlik görülmez.

Yukarıdaki tabloda da görebileceğiniz çekim ve yapım eklerini sırasıyla açıklamaya çalışalım:

A) İSİM ÇEKİM EKLERİ: İsimlerin çekimlenmesi sırasında aldıkları çekim ekleridir. Bu konuda ayrıntılı bilgi için “İsim Çekim Ekleri” adlı sayfamıza bakabilirsiniz.

1) Çokluk Eki: İsimlerin sayı bakımından çokluğunu bildirirler. Türkçede eskiden beri yaygın çokluk eki -lAr ekidir. Birçok isim çekim eki bir isimle veya bir fiille bağlantı kurarken çokluk eki diğer kelimelerle bir bağlantı kurmaz. İsimlere gelerek çokluk anlamı katar. Türkçede, bazı dillerde görülen ikilik ve üçlük sayı sistemi görülmez. Çokluk eki kelimeye çokluk (güller), abartı (sıcaklar), aile (Hasanlar) gibi anlamlar katar.

Örnek: Elmalar, kitaplar, sayılar, çiçekler, kavramlar, havalar, aşklar…

2) Hal Ekleri: İsmi yer, yön, zaman ve mekân gibi çeşitli yönlerden belirtmek, onun belirli özelliklerini göstermeye yarayan durum ekleridir. Durum ekleri asıl çekim kategorisini oluşturur. Durum ekleri fiillerle ilişkiyi yansıtırlar. Bazı durum ekleri (belirtme durum eki) sentaktik bir zorunluluktan dolayı kullanılırken bazıları fiilin anlamını daha iyi verebilmek amacıyla cümlede yer alır. Kadın çiçeği suladı gibi bir cümlede belirtme durum eki bir zorunluluktan dolayı yer alır. Çocuklar bahçede oynadı gibi bir cümlede ise bulunma durum eki sentaktik bir zorunluluktan dolayı değil fiilin anlamına katkı sağlamak için kullanılmıştır.


3) İyelik ekleri:
 Eklendiği isimlerin kime ait olduğunu ifade eder. Türkçedeki diğer bir isim kategorisi ise iyelik ekleriyle sağlanır. Türkçedeki iyelik ekleri aşağıdaki gibi verilebilir:Örnekler: Kitabı ver. (belirtme hali)
Yola bak. (Yönelme hali)
Evden geliyorum. (Çıkma hali)
Sende kaldı. (Bulunma hali)
Sıradan insanlarla işim olmaz. (Sıfatyapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)
Bunlar gözde çocuklardır. (Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)
Sudan sebeplerle yanıma gelme. (Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)

Örnekler: Kitabım,kitabın, kitabı, kitabımız, kitabınız, kitapları iyelik eklerini, ismin başına benim, onun, bizim, sizin, onların zamirlerini getirerek bulabiliriz.

Bu ekler, nesne veya kavramların bir başka nesne ya da kavrama ait olduğunu gösterir. Bu ekler neredeyse bütün isimlere gelebilir. Bu eklerin ilişki kurdukları unsur isimden önce gelir (benim kedim, senin çocuğun).

4) İlgi ekleri (Tamlama Ekleri): “ın, in, un, ün” biçimindedir.Belirtili isim tamlaması kurar.

Örnek: kapı-n-ın kol-u , müdür-ün oda-sı

5) Eşitlik Eki: “-ca,-ce” biçimindedir.

Örnek: Sence bu doğru mu?, Çocukça davranma…

6) Ek eylem Ekleri: İsim soylu sözcükler yüklem yapma göreviyle kullanılan eklerdir.

Örnek: iyi-y-im, iyi-sin, iyi-dir, iyi-y-iz, iyi-siniz, iyi-dirler.

 

B) FİİL ÇEKİM EKLERİ: Fiillere gelen ekler isimlere gelenlerden oldukça farklıdır. İsimlere gelen çekim kategorilerinin çoğu fiile bağlanırken fiillere gelen eklerin böyle bir işlevi yoktur. Fiil kök veya gövdesine getirilen ekler sırasıyla zaman/kip ve kişi ekleridir. Fiil kök veya gövdelerinin çekimsiz hali emir kipi 2. teklik kişiyi ifade eder. Geleneksel anlayışta fiil çekimi haber ve tasarlama kipleri olarak ikiye ayrılır. Fakat bu ayrım Türkçedeki zaman ve kip kavramlarını açıklamada yeterli değildir. Burada fiilçekiminin ifade ettiği şeyler üzerinde durulmayacak, sadece çekimle ilgisi açısından konuya kısaca değinilecektir.

1) Zaman ekleri (Bildirme Kipleri): Fiillerde hareketin yapıldığı zamanı bildirir.

Örnek: gel-miş (Duyulan geçmiş zaman)
oku-du (görülen geçmiş zaman)
gid-i-yor (şimdiki zaman)
yat-acak (Gelecek geçmiş zaman)
Şimdi gelir (Geniş geçmiş zaman)

2) Dilek kipleri: Fiillerde dilek, şart, istek, gereklilik… gibi anlamları karşılayabilmek için getirilen kip ekleridir.

Örnek: Gider-se-m gelmem (Dilek-şart kipi)
Biraz daha oturayım (istek kipi)
Ders çalışalım (istek eki)
Artık git-meli-y-im (Gereklilik kipi)
Bunları da oku-sun (Emir eki)
Dışarı çıkın (Emir eki)

3) Şahıs Ekleri: Fiildeki eylemi gerçekleştiren şahsı belirtmek için getirilen eklerdir. Fiillerde kip eklerinden sonra gelirler.

Örnek: Geliyor-um, çalışmalı-sın, yaptı- okusak-k , üzülür-üz koşacak-sınız yürüdü-ler.

 

YAPIM EKLERİ:

İsim ya da fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan başka isim ya da fiil türeteneklerdir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını da türünü de değiştirir. Her zaman çekim eklerinden önce gelir. Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş sözcük ya da gövde denir. Eğer sözcük yapım eki almışsa basit yapılıdır sözcük çekim eki olsa da basittir.

1) İsimden İsim Yapım Ekleri: İsim kök veya gövdelerine eklenerek, yeni bir isim gövdesi oluşturan eklerdir.

Lık: kömür-lük, göz-lük , kulak-lık …
lı: Şehir-li , para-lı , ağaç-lı , baş-lı …
sız: su-suz, para-sız, ev-siz,
cü: göz-cü, sanat-çı, yol-cu, simit-çi,
ce: Türk-çe İngiliz-ce
daş: Çağ-daş, arka-daş, yol-daş
üncü: üç-üncü beş-inci
msı: acı-msı ekşi-msi
cil: et-cil ben-cil insan-cıl
şın: sarı-şın
sal: kum-sal kadın-sal
ıt: yaş-ıt
cağız: kız-cağız çocuk-cağız
cık: az-ı-cık küçük-cük
tı: horul-tı cıvıl-tı

2) İsimden Fiil Yapan Ekler: İsim köklerine veya gövdelerine gelerek onlardan fiil türetir.

la: su-la, taş-la, uğur-la
al: çok-al, az-al, dar-al
l: doğru-l, sivri-l
a: kan-a, yaş-a, tür-e, boş-a